Một góc thành phố Vĩnh Long - Ảnh: Hoàng Chí Hùng

Thành phố tỉnh lỵ tỉnh Vĩnh Long nằm cặp sông Cổ Chiên (chi lưu của sông Tiền); ba mặt Bắc, Đông, Nam đều giáp với huyện Long Hồ cùng tỉnh; Tây giáp tỉnh Đồng Tháp. Về hành chính, thành phố bao gồm bảy phường: phường 1, phường 2, phường 3, phường 4, phường 5, phường 8, phường 9 và bốn xã: Tân Hội, Tân Hòa, Tân Ngãi và Trường An.

Thành phố Vĩnh Long nổi tiếng với các vườn trái cây đặc sản như bưởi, chôm chôm, nhãn, măng cụt, xoài, cam, quýt, ... Từ trung tâm thành phố có thể thuê tàu riêng hoặc lên phà để khám phá các cù lao trên sông Cổ Chiên. Thành phố cũng được biết đến với cầu Mỹ Thuận, cây cầu dây văng đầu tiên của Việt Nam được khánh thành năm 2000. Thành phố Vĩnh Long có 5 di tích lịch sử cấp quốc gia, 3 di tích cấp tỉnh và gần 100 di tích phổ thông khác. Trong đó, Văn Thánh miếu với sự có mặt của vị tiến sĩ đầu tiên vùng đất Nam Bộ Phan Thanh Giản, ngày nay vẫn còn như một biểu tượng của vùng đất Vĩnh Long.

Năm 1757, địa bàn thành phố Vĩnh Long ngày nay là thôn Long Hồ, là lị sở của dinh Long Hồ, châu Định Viễn. Theo Đại Nam nhất thống chí, đây là vùng đất màu mỡ do phù sa con sông Cổ Chiên bồi đắp, sông có nước đục nhưng ngọt quanh năm, rất thuận tiện cho việc trồng trọt, chăn nuôi và sinh hoạt của cư dân. Những cư dân từ miền Trung vào có điều kiện phát huy sáng kiến lao động. Họ đã cải tạo đất lập vườn, bằng hình thức đào mương lên liếp. Nước từ sông cái vào ra, phù sa lắng đọng, vườn tược tươi tốt, cây trái quanh năm. Nhờ kết hợp với canh tác ruộng lúa nước, lương thực không chỉ đủ đáp ứng nhu cầu cho cư dân địa phương mà còn dư thừa, cung cấp cho triều đình Huế và phía Bắc hoặc trao đổi hàng hóa với các nơi khác. Do đó, đã hình thành nhiều chợ buôn bán nhộn nhịp trên các bến thuyền. Một trong những ngôi chợ cổ nhất hình thành trong thời gian này là chợ Long Hồ và chợ Vĩnh Thanh.

Thời Gia Long, thôn Long Hồ thuộc tổng Vĩnh Trường, huyện Vĩnh Bình, phủ Định Viễn, trấn Vĩnh Thanh. Năm 1814, vua Gia Long cho xây thành Vĩnh Long bằng đất tại đây. Năm 1832, dưới triều Minh Mạng, thôn Long Hồ thuộc tổng Bình Long, huyện Vĩnh Bình, phủ Định Viễn, tỉnh Vĩnh Long. Năm Tự Đức thứ 17, văn thân trong tỉnh lập văn miếu tại đây, nay vẫn còn.

Đầu thời Pháp thuộc, thôn Long Hồ thuộc tổng Vĩnh Tường, hạt Định Viễn, sau thuộc hạt Vĩnh Long. Từ ngày 05-01-1876, đổi gọi là làng, thuộc hạt tham biện Vĩnh Long. Từ ngày 01-01-1900, làng Long Hồ thuộc tỉnh Vĩnh Long. Ngày 25-01-1908, làng Long Hồ thuộc quận Long Châu, tỉnh Vĩnh Long. Ngày 09-02-1917, làng Long Hồ thuộc quận Châu Thành, tỉnh Vĩnh Long. Ngày 11-08-1942, tách phần đất thị tứ nhập vào làng tỉnh lỵ Long Châu, cùng quận.

Sau năm 1956, làng tỉnh lỵ Long Châu được đổi thành xã Long Châu, tổng Phước An, quận Châu Thành, tỉnh Vĩnh Long. Sau 30-04-1975, hai tỉnh Vĩnh Long và Vĩnh Bình hợp nhất thành tỉnh Cửu Long, đồng thời tách đất của quận Châu Thành để thành lập thị xã Vĩnh Long - tỉnh lỵ tỉnh Vĩnh Long - gồm có 7 phường. Ngày 11-03-1977, thị xã Vĩnh Long được sáp nhập 2 xã Tân Hoà và Tân Ngãi tách ra từ huyện Châu Thành Tây.

Ngày 17-04-1986, Hội đồng Bộ trưởng Việt Nam ra quyết định số 44/HĐBT, điều chỉnh địa giới hành chính thị xã Vĩnh Long như sau:

- Tách các xã An Bình, Bình Hoà Phước, Đồng Phú, Thanh Đức, Tân Hạnh (trừ ấp An Hiệp và 1/2 ấp Phước Bình), và xã Long Phước (gồm ấp Phước Hanh, Phước Ngươn A, 1/2 ấp Phước Lợi A và 4/5 ấp Phước Lợi B) thuộc huyện Long Hồ để sáp nhập vào thị xã Vĩnh Long.

- Thành lập xã Phước Hậu thuộc thị xã Vĩnh Long trên cơ sở các ấp Phước Hanh, Phước Ngươn A, 1/2 Phước Lợi A và 4/5 Phước lợi B của xã Long Phước thuộc huyện Long Hồ mới sáp nhập vào thị xã Vĩnh Long.

Sau khi mở rộng địa giới hành chính, thị xã Vĩnh Long có 7 phường là phường 1, phường 2, phường 3, phường 4, phường 5, phường 8, phường 9 và 8 xã An Bình, Bình Hoà Phước, Đồng Phú, Phước Hậu, Tân Ngãi, Tân Hoà Bắc, Thanh Đức, Tân Hạnh với diện tích tự nhiên 13.876,40 ha cùng 155.801 nhân khẩu.

Ngày 26-12-1991, tỉnh Cửu Long được tách thành tỉnh Vĩnh Long và tỉnh Trà Vinh. Thị xã Vĩnh Long là tỉnh lỵ của tỉnh Vĩnh Long. Ngày 13-02-1992, các Đồng Phú, An Bình, Bình Hoà Phước, Phước Hậu, Tân Hạnh, Thanh Đức được trả về huyện Long Hồ. Thị xã Vĩnh Long còn 7 phường: 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9 và 2 xã: Tân Hoà, Tân Ngãi. Ngày 09-08-1994, tách đất xã Tân Hoà lập xã Tân Hội, tách đất xã Tân Ngãi lập xã Trường An.

Ngày 10-04-2009, Chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 16/NĐ-CP, về việc thành lập thành phố Vĩnh Long thuộc tỉnh Vĩnh Long. Theo đó, thành phố Vĩnh Long được thành lập dựa trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên, dân số và các đơn vị hành chính trực thuộc của thị xã Vĩnh Long. Thành phố có diện tích tự nhiên 4.800,8 ha và 147.039 nhân khẩu, có 11 đơn vị hành chính, gồm: phường 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9 và các xã: Trường An, Tân Ngãi, Tân Hoà, Tân Hội.

Năm 2003, GDP của toàn thị xã Vĩnh Long là là 1.353 tỷ, năm 2008 con số này là 2700 tỷ. Thu nhập đầu người năm 2003 là 10,5 triệu/người/năm, năm 2008 là 20 triệu/người/năm. Theo thông tin từ Sở Tài chính tỉnh Vĩnh Long, 6 tháng đầu năm 2009, tổng mức bán lẻ hàng hoá và doanh thu dịch vụ của thành phố ước đạt 2.106,09 tỷ đồng, tăng 24,54% so cùng kỳ và đạt 48,31% kế hoạch năm. Định hướng phát triển kinh tế của thành phố là đẩy mạnh thương mại - dịch vụ, với tổng mức bán lẻ và doanh thu thương mại - dịch vụ trên 3.487 tỷ đồng. Tiếp tục đầu tư và phát triển các chợ, các khu thương mại dịch vụ đáp ứng tốt nhu cầu kinh doanh của người dân. Giá trị công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp đạt trên 1.005 tỷ đồng. Tiếp tục triển khai quy hoạch chi tiết cụm công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp thành phố với quy mô khoảng 50 ha tại xã Trường An. Tương lai tại đây sẽ hình thành một nhà máy bia có công suất rất lớn. Dự kiến, khi nhà máy này đi vào hoạt động giai đoạn 1 sẽ đóng vào nguồn thu ngân sách nhà nước là 600 tỷ đồng. Và khi hoàn thành giai đoạn 2, nguồn thu sẽ tăng lên khoảng 1.000 tỷ đồng.

Trong năm 2008, thị xã Vĩnh Long đã giải quyết việc làm cho 5.637 lao động, đào tạo nghề cho 3.524 lao động, giải quyết cho 235 hộ thoát nghèo. Tại thời điểm tháng 05-2009, thành phố Vĩnh Long còn 1120 hộ nghèo, chiếm tỉ lệ 3,7%, vừa hoàn thành điều tra hộ cận nghèo là 960 hộ với 3.373 nhân khẩu. Tất cả các hộ nghèo đều được cấp thẻ bảo hiểm y tế... Tại thời điểm này, thành phố Vĩnh Long có 31 khóm, ấp, 1 phường và trên 93% gia đình đạt tiêu chí văn hóa, 96% hộ sử dụng nước sạch, 99% hộ có điện sinh hoạt, kiên cố hóa trường học, trạm y tế, các cơ sở hạ tầng ngày càng hoàn chỉnh...

Để đáp ứng nhu cầu văn hoá, thể thao và giải trí của người dân thành phố, ngày 26-03-2010, Ủy ban Nhân dân tỉnh đã ban hành Quyết định phê duyệt dự án đầu tư xây dựng Trung tâm văn hoá thể thao thành phố Vĩnh Long. Theo đó, Trung tâm văn hoá thể thao thành phố Vĩnh Long được xây dựng trên khu đất có diện tích khoảng 1,62 ha, tại phường 9, thành phố Vĩnh Long, tỉnh Vĩnh Long. Công trình dự kiến bao gồm các hạng mục: khối nhà làm việc chính (khối hành chính và khối chuyên môn); khối học tập năng khiếu; khối hoạt đồng quần chúng chúng. Tổng mức đầu tư của công trình này là 54.817.394.000 đồng.

Theo kế hoạch phát triển đô thị của thành phố, trong tương lai, không gian thành phố Vĩnh Long sẽ mở rộng về phía Đông (phường 5), hướng tới ngã ba sông Cổ Chiên và sông Tiền; phát triển mạnh về phía Nam và Tây theo các trục quốc lộ 1A và quốc lộ 53. Cụ thể, đến năm 2020, phía Tây mở rộng một phần diện tích theo trục quốc lộ 53 kéo dài, hình thành khu đô thị mới Mỹ Thuận. Phía Đông mở rộng theo trục quốc lộ 57 và tỉnh lộ 31, nhằm phát triển tuyến công nghiệp Cổ Chiên. Phía Nam mở rộng theo trục quốc lộ 53 (đường Phó Cơ Điều) đến sông cầu Ông Me Nhỏ, nhằm phát triển khu dân cư. Phía Bắc khai thác các khu sinh thái, du lịch tại cồn Chim, cồn Giông thuộc xã Trường An, Tân Ngãi và Tân Hội.