Khu di tích lưu niệm danh nhân Hoàng Hoa Thám được xây dựng trên mảnh đất làng Trũng, xã Ngọc Châu, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang.

Làng Trũng là một làng cổ gắn liền với kỷ niệm về người anh hùng áo vải Hoàng Hoa Thám từ thời niên thiếu đến khi trưởng thành. Nơi đây, xưa kia từng là nơi đánh trận giả, chơi trốn tìm của Hoàng Hoa Thám, nay lại là nơi tôn thờ, tưởng niệm ông.

Theo sử liệu, Hoàng Hoa Thám hay còn gọi là Đề Thám. Cha ông là Trương Văn Thân, quê gốc ở làng Dị Chế, xã Dị Chế, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Ông sinh trưởng trong một gia đình nhà Nho có truyền thống thượng võ và yêu nước. Cả cha và mẹ đều tham gia vào cuộc khởi nghĩa chống lại triều đình nhà Nguyễn nên bị nhà Nguyễn sát hại. Lúc này, ông cải họ là họ Đoàn, tên Nghĩa và được người chú đưa đi trốn khỏi sự truy lùng của triều đình. Họ dừng chân nơi làng Trũng, xã Ngọc Châu, phủ Yên Thế. Một lần nữa cải họ là họ Hoàng và đặt tên mình là Quát, tên cháu là Thám.

Từ đó dân làng Trũng vẫn nghĩ họ là hai bố con chứ không biết đó là hai chú cháu. Vì nhà nghèo nên ông Quát phải cho cháu vào làm con nuôi nhà ông Lý trong làng, còn mình làm nghề thợ thêu kiếm sống. Mặc dù vậy, nhưng quãng đời niên thiếu cho đến khi trưởng thành, Hoàng Hoa Thám đã gắn bó với làng Trũng và vùng Yên Thế. Chính vì thế mà dân trong vùng Yên Thế cho đến nay vẫn còn nhớ và kể khá rõ từng mẩu chuyện về thời niên thiếu cũng như lúc trưởng thành của Hoàng Hoa Thám.

Khu di tích lưu niệm danh nhân Hoàng Hoa Thám là quần thể di tích bao gồm các công trình như: đình, đền, chùa, điếm, nơi ở và khu mộ thân tộc Hoàng Hoa Thám.

Theo truyền miệng vùng làng Trũng, thì đình Trũng khi xưa được cụ Hoàng Hoa Thám xây dựng ban đầu ở Tân Châu (Trũng Ngoài), sau được di chuyển về Trũng Trong, liền kề phía trước chùa Trũng. Đình xưa gồm toà tiền đình ba gian nối với hậu cung một gian tạo thành bố cục hình chữ “Đinh”. Đình Trũng xưa có 2 đạo sắc do các đời vua nhà Nguyễn phong cho Thành hoàng làng là Cao Sơn và Quý Minh Đại Vương. Sau khi Hoàng Hoa Thám mất, để tỏ lòng thành kính và trân trọng đối với người anh hùng dân tộc, nhân dân địa phương đã thờ ông tại đình cùng với Thành hoàng làng. Trải qua thời gian và chiến tranh, đình Trũng bị xuống cấp hư hỏng nặng. Nay chỉ còn nền móng ở phía trước chùa Trũng.

Sau khi Hoàng Hoa Thám bị sát hại, nhân dân làng Trũng đã xây dựng ngôi đền ở gần kề bên khu di tích đình, chùa làng Trũng. Từ khi xây dựng cho tới nay, đền thờ được nhân dân thường xuyên tu sửa, mua sắm các đồ thờ, tạc tượng Đề Thám… để lưu truyền hậu thế.

Đền thờ Hoàng Hoa Thám được xây dựng theo hướng đông nam. Đền gồm ba gian theo bố cục hình chữ “Nhất”. Bên trong gian chính giữa bài trí một pho tượng Hoàng Hoa Thám được đúc bằng đồng cao 150cm, bên tường hồi trái treo một bức tranh của gia đình cụ Đề Thám và các con tại đồn Phồn Xương. Trong đền, bài vị Hoàng Hoa Thám có nội dung: “Hoàng Hoa Thám đại tướng quân chi linh vị”, và hai cặp câu đối bằng chữ Nôm với nội dung:

“Sấm dậy Phồn Xương chí lớn anh hùng vang bốn biển

Mây trùm Yên Thế khí thiêng sông núi khắc ngàn thu”.

Chùa Trũng xưa được xây dựng ở trên cùng dải đất với đình, theo lối tiền Thần, hậu Phật. Chùa Trũng đã qua nhiều lần tu sửa ngày càng khang trang, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hoá tôn giáo của nhân dân địa phương. Sau khi Hoàng Hoa Thám mất, do đình Trũng bị hư hỏng, lại chưa có đền thờ nên nhân dân địa phương đã thờ ông trong chùa.

Chùa Trũng xây hướng đông nam. Đây là một ngôi chùa có quy mô vừa phải, phù hợp với cảnh quan thiên nhiên và các công trình liền kề. Chùa hiện có tòa tiền đường một gian, hai chái nối với toà thượng điện một gian tạo thành kiến trúc hình chữ “Đinh”. Bên trong chùa bài trí các pho tượng Phật và một số đồ thờ tự khác như bát hương, mõ gỗ, đèn nến, chuông đồng…

Theo các cụ cao niên trong làng thì điếm Trũng xưa được xây dựng khá đồ sộ, có sàn, cột bằng gỗ lim. Lúc còn nhỏ, Hoàng Hoa Thám cùng một số trẻ chăn trâu trong làng thường ra điếm làng chơi đánh xu, đánh đáo, chơi trò đánh trận giả. Lớn lên, Đề Thám và Đại Trận trở thành hai vị tướng giỏi, có mối quan hệ mật thiết. Sau khi Đại Trận và Hoàng Hoa Thám mất, nhân dân làng Trũng thờ hai ông ở điếm làng. Nay, nhân dân địa phương đã cho tạc chân dung của hai vị tướng, bên trái thờ tướng Đại Trận, bên phải thờ Hoàng Hoa Thám. Hàng tháng vào ngày rằm, mồng một, nhân dân địa phương vẫn ra điếm thắp hương tưởng nhớ công ơn của hai vị tướng tài giỏi năm xưa. Vào ngày hội đền Trũng mồng 5 tháng Giêng âm lịch, điếm Trũng mở cửa để khách thập phương đến thắp hương tưởng niệm.

Đây là mảnh đất Hoàng Hoa Thám đã sống từ khi ông 5-6 tuổi cho đến năm 17-18 tuổi. Sau khi phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế thất bại, cụ Hoàng Hoa Phồn (con trai Hoàng Hoa Thám) về ở nhà của Hoàng Hoa Thám năm xưa. Sau cụ Phồn mất, mảnh đất này không có ai sinh sống. Trải qua thời gian và chiến tranh bom đạn, nhà ở của Hoàng Hoa Thám năm xưa nay chỉ còn nền móng. Sau các con cháu trong dòng tộc đã cho xây tường bao quanh mảnh đất ấy làm nơi tưởng niệm.

Năm 1984, chính quyền địa phương đã xây dựng giữa mảnh đất một tấm bia lưu niệm với dòng chữ: “Nơi đây Hoàng Hoa Thám, lãnh tụ phong trào khởi nghĩa Yên Thế đã sống thời niên thiếu”.

Cùng với việc xây dựng đền thờ Hoàng Hoa Thám, tu bổ các công trình tín ngưỡng, tôn giáo trong làng Trũng, việc quy tập mộ phần các thân nhân của Hoàng Hoa Thám về đặt trong khu đất bên trái phía trước chùa làng Trũng cũng đã được tiến hành. Khu mộ gồm có 7 ngôi:

- Mộ cụ Nguyễn Thị Tảo, vợ cả danh nhân Hoàng Hoa Thám.

- Mộ cụ Đặng Thị Nho tự Ba Cẩn, vợ ba danh nhân Hoàng Hoa Thám.

- Mộ ông Hoàng Hoa Trọng, con cả cụ Hoàng Hoa Thám.

- Mộ bà Trần Thị Hoan, vợ cả Hoàng Hoa Trọng.

- Mộ ông Hoàng Hoa Phồn, con trai thứ của Hoàng Hoa Thám.

- Mộ bà Hoàng Thị Lịch, con gái ông Cả Trọng.

- Mộ bà Thân Thị Huệ, hiệu Diệu Lan.

Trong từng hạng mục trên, các đối tượng tôn thờ tuy có khác nhau, các hạng mục tuy có niên đại ra đời, phát triển khác nhau nhưng tất cả các công trình đó cho tới nay đều lấy mục đích tôn thờ, lưu niệm về danh nhân Hoàng Hoa Thám là chính.

Hằng năm, hội lệ khu di tích được tổ chức chung vào mồng 5 tháng Giêng âm lịch. Đồ lễ cúng gồm có hương đăng, hoa quả, xôi, gà, rượu, chè… Hội tuy không có nghi lễ rước nhưng nhân dân làng Trũng ai cũng thấy vui vẻ, trang nghiêm, bởi tiếng vang về người anh hùng ấy ngày nay vẫn truyền tụng trong nhân gian:

"Ba mươi năm khắp núi rừng

Danh ông Đề Thám vang lừng trời Nam”.

Khi Hoàng Hoa Thám mất, nhà yêu nước Phan Bội Châu đã khóc viếng ông bằng bài thơ “Khóc chân tướng quân”. Bác Hồ đã gọi ông là bậc “Anh hùng dân tộc”. Và ngày nay, giá trị lịch sử văn hoá của khu lưu niệm này đã góp phần làm cho tên tuổi và hình ảnh người anh hùng dân tộc áo vải Hoàng Hoa Thám đọng mãi trong lòng người dân Bắc Giang.